Για μια ελληνική μυθολογία που αγαπήθηκε πολύ και αγαπιέται ακόμη
Συζήτηση της Φωτεινής Στεφανίδη με τον Γιώργο Κιούση για την κλασική σειρά της ελληνικής μυθολογίας που αγαπήθηκε στην presspublica.gr τον Απρίλη του 2017
Πώς ξεκίνησε η δημιουργία της σειράς;
Από τις 24 Απριλίου του 1967, ημέρα Δευτέρα με την δικτατορία να είναι γεγονός, το ατελιέ γραφικών τεχνών των αδελφών Στεφανίδη συνέχιζε να είναι ανοιχτό αλλά στα τραπέζια του ησυχία, καμμία παραγγελία. Το τηλέφωνο δεν χτυπάει· ούτε η πόρτα. Ευκαιρία για λίγο συμμάζεμα τις πρώτες μέρες – αν και πάντα ήταν όλα τακτοποιημένα. Ο Μενέλαος κάτι διαβάζει, κάτι σημειώνει. Ο Γιάννης ξεφυλλίζει τις εκδόσεις της βιβλιοθήκης. Πού και πού σκιτσάρει όνειρα ανεκπλήρωτα.
«Γιάννη, άκουσε αυτό», ξεκινά ο Μενέλαος:
«– Όχι λέω! Δε θα κλωτσήσουμε την τύχη µας! Δε βλέπετε, άνθρωποι δειλοί, τι πρίµος άνεµος φυσάει! Δεν καταλαβαίνετε πως µας τον έστειλαν οι ίδιοι οι θεοί κι εσείς θέλετε, ανόητοι, να τον αφήσουµε λεύτερο! Εμπρός! δέστε τον τώρα µε αλυσίδες και να δούµε αν θα µπορέσει να ξαναλυθεί!
Σε λίγο όµως κι οι αλυσίδες πέσανε κάτω σπασµένες κι όλοι απόµειναν σαστισµένοι. Κι αµέσως µετά, έγινε µεγαλύτερο θαύµα. Ένα κλήµα ξεφύτρωσε και τυλίχτηκε στο κατάρτι του καραβιού κι από τις κληµατόβεργες κρεµάστηκαν ώριµα σταφύλια. Μοσχάτο κρασί άρχισε να τρέχει στο κατάστρωµα. Με κισσό πρασίνισαν τα ξάρτια. Γιρλάντες µε πολύχρωµα λουλούδια αγκάλιασαν όλο το πλοίο κι ο αέρας γέµισε ευωδιές.
– Γρήγορα για την ξηρά! φώναξαν τώρα όλοι µαζί, µα ήταν πια αργά.
Ξαφνικά το ήρεµο παλικάρι µεταµορφώθηκε σ’ ένα τροµερό λιοντάρι που, µ’ ένα φοβερό µουγκρητό, τους έκανε όλους να παγώσουν απ’ τον τρόµο τους (…) »
«Πώς να το κάναμε… 21 επί 28… κάθε σελίδα και εικόνα…» απαντά ο Γιάννης.
Σε δυο-τρεις μέρες η ιστορία με τον Διόνυσο και τους Τυρρηνούς πειρατές με πέντε εικόνες ήταν έτοιμη. Εμφανής και η μεταγραφή της μελανόμορφης κύλικας του 540 π.Χ. που εικάζεται ότι εικονογραφούσε τη μεταμόρφωση των πειρατών σε δελφίνια από τον Διόνυσο.
Στη συνέχεια;
Μετά την παγωμάρα των πρώτων ημερών, ήρθαν στο ατελιέ καινούργιες δουλειές. Ο σπόρος όμως της υλοποίησης της έκδοσης είχε πιάσει. Τα δυο αδέλφια δεν άφηναν κενό ανεκμετάλλευτο, και με πολύ χρόνο εργασίας και στο σπίτι, η μυθολογία γράφτηκε και εικονογραφήθηκε με σύστημα και μακρόπνοο σχέδιο μιας ολοκληρωμένης σειράς αυτοτελών βιβλίων, που σπονδυλωτά θα σχημάτιζαν ένα πανόραμα της ελληνικής μυθολογίας από το Χάος και τη δημιουργία του κόσμου μέχρι τον Οιδίποδα.
Πόσα χρόνια χρειάστηκε για να ολοκληρωθεί;
Είκοσι επτά περίπου, αν βάλουμε μέσα και τα επτά χρόνια της προετοιμασίας, που ήταν αρκετή. Είκοσι επτά χρόνια συγγραφής και οργάνωσης της σειράς από τον Μενέλαο, εικονογράφησης με ανάλογη οργάνωση από τον Γιάννη, τεχνικής υποστήριξης και υλοποίησης και από τους δύο.
Η σειρά παρουσίασης των μύθων; Τα κείμενα;
Το έργο χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη, τον «Παραμυθένιο Όλυμπο», που περιλαμβάνει τα πρώτα έξι βιβλία, παρουσιάζεται η δημιουργία του κόσμου αρχικά, ακολουθούν οι θεοί του Ολύμπου και οι σχετικοί με αυτούς μύθοι. Στα επόμενα έξι βιβλία που εντάσσονται στην ενότητα «Όλυμπος και άνθρωποι», συναντάμε ανθρώπους σαν τον Προμηθέα, την Ευρώπη, τον Δαίδαλο και τον Ίκαρο, τον Δευκαλίωνα, τον Ορφέα, και πολλούς άλλους. Στα επόμενα και τελευταία έξι, με τίτλο υποσειράς «Ήρωες», διαβάζουμε για τον Ηρακλή, τον Θησέα και τον Περσέα, τον Ιάσονα και τους Αργοναύτες, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, και κλείνουμε με τον Οιδίποδα.
Όλα τα παραπάνω σε αφήγηση κατανοητή και απλή, ωστόσο καθόλου απλοϊκή. Οι μύθοι με τον τρόπο που είναι γραμμένοι αφορούν όλες τις ηλικίες. Ο γονιός που τους διαβάζει στο μικρό παιδί κι εκείνο ταξιδεύει ακούγοντας τις ιστορίες τους, τις απολαμβάνει και ο ίδιος.
Οι εικόνες;
Με συνέπεια στο στιλ από την πρώτη ώς την τελευταία, και ζωντανή την αίσθηση των περιόδων του ζωγράφου περισσότερο στην χρωματική γκάμα, είναι το στοιχείο που έχει εντυπωθεί έντονα στους φίλους της σειράς. Η λευκή γραμμή που χωρίζει τις χρωματικές επιφάνειες και δίνει την αίσθηση ενός αρνητικού βιτρό -λευκό αντί για μαύρο-, η απλότητα μαζί με φυσικότητα στο στήσιμο κάθε εικόνας, η δημιουργική αφομοίωση και ενσωμάτωση στο στιλ μορφών από την ελληνική αγγειογραφία και γλυπτική, η πλούσια παρουσία της εικόνας σε όλη τη σειρά -560 εικόνες συνολικά- και η εμβληματικότητα πολλών από αυτές, κάνει την εργασία αυτή αξεπέραστη.
Εδώ να πούμε ότι οι εικόνες του Γιάννη Στεφανίδη έφεραν πολλά παιδιά κοντά στην τέχνη, παιδιά που αποφάσισαν κοιτάζοντάς τες μέσα στα βιβλία και πολλές φορές αντιγράφοντάς τες, να γίνουν εικαστικοί, και έγιναν.
Πες μας για την τεχνική.
Πολύ επιγραμματικά: Πριν από κάθε εικόνα γινόταν προσχέδιο απολύτως εικαστικό (μολύβι σε ριζόχαρτο) και μετά την εκτέλεση του σχεδίου σε μακέτα με τέμπερα, γινόταν ξανά από το χέρι του Γιάννη το γραμμικό σχέδιο σε φιλμ με αδιαφανές υλικό. Κάθε κομμάτι του γραμμικού μετατρεπόταν σε ένα πλακάτο χρώμα, απολύτου συμφωνίας με την μακέτα, μεταφρασμένο πια σε τετραχρωμία, με χρωματικό σύστημα φτιαγμένο από τους ίδιους τους αδελφούς Στεφανίδη. Η υλοποίηση σε τέσσερα διαφορετικά φιλμάκια για κάθε χρώμα κάθε εικόνας, έπαιρνε ανυπολόγιστο χρόνο. Όλα γίνονταν στο χέρι και με πρωτότυπη σκέψη, κάτι που σήμερα υλοποιείται μόνο ηλεκτρονικά.
Αυτά τα φιλμάκια μοντάρονταν με το χέρι στην μονταζιέρα μαζί με τα φωτοστοιχειοθετημένα κείμενα. Τα μεγάλα χρωμοφάν μετατρεπόντουσαν στο ίδιο το ατελιέ σε μονοκόμματα φύλλα από φιλμ για κάθε όψη δεκαεξασέλιδου, κάτι που τότε στην Ελλάδα έκαναν ελάχιστοι. Όλος ο τεχνικός εξοπλισμός ήταν κατασκευασμένος εξ’ αρχής και χειροποίητος. Μόνο ο φακός της φωτογραφικής μηχανής είχε αγοραστεί. Ανυπολόγιστος κόπος το (αόρατο) τίμημα της ποιότητας.
Πώς υποδέχτηκαν τη σειρά οι αναγνώστες και η κριτική;
Με μεγάλο ενθουσιασμό. Όλοι, μικροί και μεγάλοι, έπιαναν στα χέρια τους βιβλία καμωμένα με υπευθυνότητα και στα κείμενα και στις εικόνες, πρωτότυπα, καλοτυπωμένα. Τότε που η τυπογραφία ειδικά στο παιδικό βιβλίο δεν ήταν ιδιαίτερα προσεγμένη, τα βιβλία αυτά έλαμπαν άψογα. Αν σας πω ότι η λάμψη τους συνεχίζεται και σήμερα; Με τόση τεχνική πρόοδο, τα βιβλία αυτά αντέχουν. Είχαν μελετηθεί για να τυπώνονται άριστα.
Οπότε, απόλαυση για μικρούς και μεγάλους και ευχάριστη έκπληξη για την βιβλιοκριτική στον τύπο που τότε αποτελούσε το μόνο σχεδόν μέσο πληροφόρησης για όλα.
Στο εξωτερικό;
Έχει μεταφραστεί σε όλο τον κόσμο και συνεχίζει ακόμη. Πιο πολύ σε Λατινική Αμερική και Ασία. Αλλά και Βόρεια Ευρώπη. Αυτό κι αν είναι η επιβράβευση του έργου· ελληνική μυθολογία, γραμμένη και εικονογραφημένη από Έλληνες να μεταφράζεται έξω. Ως τώρα είμαστε συνηθισμένοι στο αντίθετο. Να σημειώσουμε ότι στην Ελλάδα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Στεφανίδη μεταφρασμένη και στα Αγγλικά από τον κ. Bruce Walter. Ακόμη, οι αδελφοί Στεφανίδη απέσπασαν την διεθνή διάκριση Pier Paolo Vergerio (1989) για το βιβλίο της σειράς «Αργοναύτες», τόσο για το κείμενο όσο και για τις εικόνες του.
Σήμερα, με όλη αυτήν την υπερπληροφόρηση και την κρίση στο τυπωμένο βιβλίο;
Είναι ένα έργο συγκροτημένης άποψης που πάντα θα προσφέρει. Και πώς να μην το παραδεχτούμε, μία καλή έκδοση πληροφορεί πιο υπεύθυνα από την πληθώρα και την υποκειμενικότητα του διαδικτύου. Επιπρόσθετα εδώ, όπως και σε κάθε καλό βιβλίο γνώσεων, εκτός από την μελετημένη πληροφορία έχουμε και την αναγνωστική απόλαυση.
Πού θα την βρούμε;
Εκτός από τα βιβλιοπωλεία που συνεχίζει να διατίθεται σε συνεχείς επανεκτυπώσεις με επί πλέον βελτιώσεις σε κάθε βιβλίο, η χαρά μας είναι που βρίσκεται επίσης, φθαρμένη από το πολύ διάβασμα, στις βιβλιοθήκες αρκετών σχολείων. Πάντα ήταν ανάμεσα στις προτάσεις για ελεύθερο ανάγνωσμα και από το Υπουργείο Παιδείας.
Επικοινωνία και κάθε επί πλέον πληροφορία δίνεται μέσα από τις ιστοσελίδες stephanidi.pub και art-book.gr. Στόχος μας, η παρακαταθήκη πολιτισμού που δημιουργήθηκε από την ανάγκη των αδελφών Στεφανίδη για το ωραίο μέσα από την επανασύνδεση με τους μύθους και τις ρίζες μας σε μια δύσκολη εποχή, να παραμείνει ζωντανή περισσότερο σήμερα, τώρα, που οι δυσκολίες επανήλθαν ίσως και εντονότερες.
Σημ.: Οι φωτογραφίες προέρχονται από μακέτες, προσχέδια, εκδόσεις και γραφιστικό υλικό από το αρχείο του Γιάννη Στεφανίδη. Η φωτογραφία της κύλικας με τον Διόνυσο στο πλοίο προέρχεται από το βιβλίο «Οι θεοί» της ελληνικής μυθολογίας της Εκδοτικής Αθηνών.